بسم اللّه الرحمن الرحيم

ترابُط و همخوانیِ قرآنِ مُنزَل و سُنّتِ مُسلَّم

جواب زِد ایکس - بعد از سلام و تشکر از لطف و احترامی که ابراز داشته اید، باید بگوییم که: قرآنِ منزل یک مصدر مُبین و مستقل و کامل و مجموعه ای از «علوم و اوامر و احکام خالق یکتا» برای بشریت است، مصدری که بصورت بلیغ و رسایی توسط رسولش محمد مصطفی به جوامع بشری ابلاغ گردیده است. اما سُنت نبوی حاصل دینداری اسلامی در دوره ای از زندگانی بشر و مبنی بر اجتهادات رسول اسلام در «زمان و مکان» و جهت تحقق آیات قرآن و اهداف توحیدی و راهگشایی است. بنابر این قرآن مُنزل و سُنت نبوی در عین تفاوت ماهَوی (که یکی الهی و برای همۀ زمانها و مکانهاست، و دیگری بشری و در زمان و مکان واقع شده است) ترابط و همخوانی دارند، همانطور که بین قرآن و وحی تکوینی (قوانین علمی) و قرآن و عقل بشری ترابط و همخوانی وجود دارد، و خاصتا همۀ آن سُننی که مرور زمان بر آنها اثر نگذاشته «زنده و جاویدان» بحساب می آیند. و طبعا چنین تفکیک و تشخیصی نیازمند اجتهاد در موضوعات مختلفه است، اما هیچ سُنت مُسلَّم توحیدی را نمی توان بصورت نهایی زائل و محو شده تلقی کرد.

نکتۀ دیگر اینکه: رسول اسلام محمد مصطفی نزد موحدین آزادیخواه در دو وجه نگریسته می شود (همانطور که در نوارهای دعوت اسلامی تفصیلا مورد بحث قرار گرفته است): یکی در وجه پیامبری، که کارش ابلاغ وحی و عمل بدان است، و دیگری در وجه رهبری: بدین معنا که محمد مصطفی رهبر کل مسلمین بوده است، و اخلاق و رفتارش مورد تأیید قرآن است، و فرستادن صلوات بر او از واجبات اسلامی است، و طبعا چنین شخصیتی نماد اسلامیت و عامل اتحاد و همبستگی همۀ مسلمین است. و همین است که در میدان دینداری اسلامی باید سنن محمدی را زنده نگه داشت و به آنها عمل نمود، مگر وقتی که مرور زمان روی استمرار «حکمت و منافع آنها» اثر گذاشته باشد و بُرد ومعنای خود را از دست داده باشند. بنابر این، سنت نبوی یک امر زوال ناپذیر و مرتبط با آیات قرآن است، و سابقۀ عملی آیات قرآن بحساب می آید، و حتی بخشی از قرآنِ مُنزل را تشکیل میدهد. به مطلب «ارزش و اهمیت سنت نبوی در دینداری اسلامی» مراجعه شود. اما در همان حــال: از یک طرف سُنت نبوی در ذات خود یک امر بشری است و در «زمان و مکان» ظاهر شده است (هرچند نه همه چیز آن اسیر زمان و مکان است، و نه همه چیز زمان و مکان زوال پذیر وموقتی است)، و از طرف دیگر این سنت تــوحیدی (خارج از قرآن) مصدری دستکاری شده و دارای منابع متعدد و «آلوده به جعلیات» است، و تعامل با آن و اخـذ و دریافت آن قطعا باید محتاطانه صورت گیرد، و در این رابطه هیچ مصدری به جز قـرآن صد در صد موثق و محل اعتماد نیست. به مطلب «معيار روايتى احاديث و جايگزين شناخت سنجشى» مراجعه شود.

بنابر این، قرآن مُبین و سنت مُسلم نبوی (و همچنین سُنن خلافت راشده و سنن توحیدی مسلمین) نافی یکدیگر و در تضاد با یکدیگر نیستند، بلکه دارای رابطۀ «مُوَلِد و تولید» هستند و ترجمان این آیۀ بزرگ و بلیغ می باشند: أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ، تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ (ابراهیم - ۲۴ و ۲۵): «آیا نمی بینی که الله چگونه (جهت تفهیم) مثال می آورد: کلمه و تفکر طیبه و سالم، همانند درخت طیبه و سالم است، ریشه اش در زمین استوار و شاخه هایش در هوی پابرجاست، و هر زمان به اذن خالقش میوه می دهد، و الله اینچنین برای مردم مثال می زند، تا بلکه متذکر و بیدار شوند». و همین است که از نظر موحدین آزادیخواه، دینداری اسلامی بدون «رهبری توحیدی - اجتهادی» امکان پذیر نیست، و مسلمین تنها در سایۀ رهبری توحیدی - اجتهادی می توانند دینداری توحیدی را جامۀ عمل پوشند. کاری که (یعنی اسلام اجتهادی و رهبری توحیدی - اجتهادی) در میدان اجراء و تطبیق آیات قرآن نمایان تر و در آنجا محسوس تر می گردد. و مصادر قانونگذاری در «سایۀ رهبری توحیدی - اجتهادی» نزد موحدین آزادیخواه چنین است:

مصـــادر و اهــــداف اساسی اجتهاد

مصادر اجتهاداتِ مُوَحِّدين آزاديخواه، قرآن مُنزَل، قانونهاى علمى، سُنت مُسَلّم نبوی، و عقل بشرى هستند، و سماء با تکيه بر اين چهار مصدر، قوانين خود را تدوين و اهداف توحيدى و آزاديخواهانه را ترسيم مینماید. قوانين و اجتهادات سماء، که بر مبناى مصادر چهارگانۀ فوق الذکر تهيه و تدوين می شوند، قبل از هر چيز بايد دو اصل قرآنى «تبيين نظرى» و «تطبيق تدريجى» را مدنظر قرار دهند و در راستاى تفهيم و تحقق انديشه هاى توحيدى اسلام قرار داشته باشند. لازمهٴ حرکت رشد يابندۀ سماء، تربيت اعضاى موحد و آزاديخواه، جهت تبيينات فکرى و سياسى و حضور در ميدانهاى نظرى و عملى و زندگى اجتماعى است، و «موحد آزاديخواه» موظف است که مفسر نظرى و عملى اهداف و مقاصد توحیدی و آزادیخواهانۀ سماء باشد و اين وظايف را در زمان و مکان تحقق بخشد. پس قوانين و اجتهادات سماء و عملکرد بيان کنندگان آن بايد در جهت رسيدن به آزادى، توحيد، و فداکارى باشد، و لازمۀ رسيدن به اين اهداف، مبارزۀ همه جانبه با فقر عام و موجدان اساسى آن يعنى استبداد و شرک و ماديت است. و خلاصۀ «مصادر چهارگانۀ سماء» از این قرار است:
(١) وحى تشريعى (ما اَنزَل اللّه) عبارتست از کُتُب وحیانی و مجموعه اى از علم و قوانين و اوامر اللّه و معبود یکتا، که توسط انسانهاى صادق و صالح و برگزيده (انبیاء و رسولان) اخذ و دریافت و به نوع بشر ابلاغ شده است. همان وحی که پایۀ جهان بينى و انسان بينى و حقوق و تکاليف مؤمنان به نبوت توحيدى قرار می گيرد و به زندگى فردى و اجتماعى آنها شکل و جهت می دهد و با تکيه بر اصل اجتهاد (در زمان و مکان) به اجراء در مى آيد. اما بايد دانست که «وحى تشریعیِ محفوظ» منحصر به رسالت خاتم و قرآن مُنزَل است، و این نوع وحی را تنها از این مصدر مطمئن و نهایی باید اخذ و دریافت نمود: إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يِهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ (اِسراء - ۹): «به تاکيد این قرآن {بنی آدم را} به آنچه اقوَم و پایدارترین است دعوت و هدايت می کند». قابل ذکر است که شرایع قبلی، هم تحریف و آلوده به خرافات شده اند، و هم با توجه به مرحله ای بودنشان (من حیث المجموع) منسوخ گردیده و جزو تاریخ ادیان گشته اند.
(٢) وحى تکوينى (قانونهای علمی) عبارتست از علم و قوانين و اوامر اللّه و خالق یکتا در جهان خلقت؛ که تمام ابعاد خلقت و جهان هستی را در بر می گيرد، و شامل قوانين حاکم بر جمادات، نباتات، حيوانات، نسل انسان، و همچنين شامل قوۀ درک و شناخت انسان است، و به عبارت قرآن، وحى تکوينى در کل آفاق و انفس (جاندار و بى جان) سارى و جارى است، و داراى مختصات زیر می باشد: اولا موضوع علم و قوانين وحیِ تکوينى در رابطه با خلق و ايجاد عالمو چگونگى قوام و دوام جهان هستى و نحوۀ تغيير و تحولات آنست، و توجه و التزام و همچنین کشف اين علوم و قوانين، مایۀ علم و معرفت و موضع متناسب بشرى در برابر اجزاى نظام خلقت و قوانين حاکم بر آن و بکارگيرى آنهاست. ثانيا وحى تکوینیِ مُعقَّد و پیچیده و نیازمند اکتشاف، بصورت جامع و مجموعه اى کشف نمى شود، بلکه در طى زمان و در ميدان رشد و تکامل علمى و توسط دانشمندان متعدد کشف و ثبت می گردد. اما در همان حال کشف هر قانونى به مثابۀ ظهور يک معرفت تازه و مایۀ گشوده شدن راه جديدى براى بشريت است. ثالثا بايد توجه داشت که همۀ ملاحظه کنندگان و کاشفان وحى تکوينى برگزيده و نمونۀ عقل و اخلاق نيستند، و در نتيجه ممکن است صادق و صالح باشند و امکان دارد نباشند. و طبعا در اين رابطه بايد آگاه بود و از تجربيات گذشته عبرت گرفت. رابعا وحى تکوينى در پیوند با وحى تشريعى و موازين عقل بشرى بعمل در می آيد؛ و اجتهاد در زمان و مکان بر اجراى آن حاکميت دارد {مانند وحی تشریعی}، چرا که از اين علوم نیز می توان سوء استفاده نموده و مثل ساير امور آن را بجا و بيجا بکار گرفت. و آیات اول سورۀ اعلی نمونۀ مصادیق وحیِ تکوینی و قوانین علمی بحساب می آیند: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى، الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى، وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى (أعلى - ١ و ٢ و ٣): «منزه و پاک گردان نام خالق برترين خود را ، خالقى که خلقت را خلق و آن را نظم و تعادل بخشيد، و خالقى که قوانين خلقت را معين و آن را در مسير مشخصى قرار داد».
(٣) سُنت مُسَلّم نبَوی (بیان و عمل نبوی) عبارتست از روش و عملکرد توحیدی و ثابت شدۀ محمد رسول اللّه (ص): الف - سنت: سنت عبارتست از گفتارها و عملکردها و تاييدات و انتقادات نبى اکرم و روش حرکت ايشان در دورۀ نبوت توحیدی، که همۀ اينها بر اساس قرآن مبين، واقعيات پيش رو، عقل و مشورت، و در زمان و مکان مناسب صورت گرفته اند. ب - مُسَلم: مسلم يعنى اثبات شده بوسیلۀ قرآن حکیم و همچنین اسنادی مثل کتب حديث، کتب تاريخ، کتيبه ها، کشفيات، و غيره، و هماهنگی مُحتوای اين اسناد با قرآن مُبین، قانونهاى علمى، و عقل بشرى. لازم بذکر است که رسول اسلام دارای سه وظیفۀ اساسی بوده است: یکی بلاغ مبین و دعوت توحیدی: هَٰذَا بَلَاغٌ لِّلنَّاسِ وَلِيُنذَرُوا بِهِ وَلِيَعْلَمُوا أَنَّمَا هُوَ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ وَلِيَذَّكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ (ابراهیم - ۵۲): ‌«این قرآن بلاغ و بیانی برای مردم و بشریت است، تا بوسیلۀ آن دعوت و بیدارسازی شود، و اینکه بدانند که او {خالق عالم} یکتا و بی همتاست، و تا اینکه صاحبان عقل و خِرد از آن درس بیداری بگیرند». دومی اِعمال وحی و سرمشق شدن: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ (احزاب - ٢١): «به درستى که روش و عملکرد رسول الله اُسوه و سرمشق خوبی براى شماست». و سومی رهبری و مرجعیت مسلمین: وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمَٰنُ فَاتَّبِعُونِي وَ أَطِيعُوا أَمْرِي (طه - ۹۰): «و به تأکید خالق تان بسیار مهربان است؛ پس از من تبعیت کنید و از اوامر مرا اطاعت نمایید». و بدیهی است که سُنن توحیدی عموما مستحق سرمشق و پیروی هستند، چه منسوب به انبیاء و رسولان باشند و چه از روش و عملکرد صالحانِ تاریخی و معاصر نشأت بگیرند.
(۴) عقل بشرى (شاخِص و مُشخِّص) به مثابۀ بزرگترين هدیۀ اللّه به نوع بشر، وسیلۀ شناخت انسان و عامل برگزيده شدن و دليل مخاطب بودن اوست، و با سلب عقل از انسان و يا ناديده گرفتن آن و يا سرکوب آن، انسانيت انسان زير سؤال مى رود. عقل بشرى، راهنماى زندگى بشرى است، و انسان بوسیلۀ همين عقل، وحى تشریعی و تکوینی را فهـم و دريافت نموده و تفهيم و ابلاغ می کند، و آن را در زمان و مکان، اِعمال و اجراء می نمايد. و همین است که وحی تشریعی الله فقط برای بنی آدم آمده است، چرا که انسان ها بوسیلۀ عقلی که الله به آنها بخشیده میتوانند وحی را فهم و دریافت کنند و آن را با توجه به عقل و تشخیص خود در زندگی و حیات زمینی بکار بندند. و عقل بشرى، شامل عقل تاريخى و عقل کنونى و آينده نگرى اوست، و همۀ افکار و نظريات و تصورات انسانها را .......شامل می گردد: كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ (روم - ٢٨)، وَ يَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يَعْقِلُونَ (يونس - ۱۰۰): «اينچنين آيات و قوانين خود را براى اهل عقل و خِرد تشريح می کنيم، و اللّه براى کسانی که عاقل و خِرد وَرز نیستند رجس و پليدى قرار داده است».

سازمان موحدین آزادیخواه ایران

۲۴ رمضان ۱۴۳۱ - ۱۲ شهریور ۱۳۸۹