شهید یعنی چه؛ و چه کسی شهید است؟

قبل از هر چیز باید دانست که «شهید و شهادت و تشَهُّد و.....» اصطلاحات قرآنی و اسلامی هستند، و همۀ آنها مشخصا به دو معنا آمده اند: یکی به معنای «حضور و عینیت»، و دیگری به معنای «بلندی و برجستگی». در بیشتر موارد قرآنی، کلمۀ شهید (که صیغۀ مبالغه است) به معنای حضور و عینیت آمده است، مثل: إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ (حج - ۱۷): «خالق یکتا نسبت به هر چیزی بسیار حاضر و ناظر است». یا این آیه: وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً (نساء - ۱۵۹): «و خالق یکتا در روز قیامت برآنان بسیار حاضر و ناظر است». همچنین مسئلۀ «شهادت شاهدان»، که دارای همین معنا میباشد، در قرآنِ مُنیر چنین بیان شده است: وَاسْتَشْهِدُواْ شَهِيدَيْنِ من رِّجَالِكُمْ (بقره - ۲۸۲): «از مردان مسلمان دو حاضر و ناظر بیاورید». یا این آیه که می فرماید: فَاسْتَشْهِدُواْ عَلَيْهِنَّ أَرْبَعةً مِّنكُمْ (نساء - ۱۵): «در رابطه با ادعای آنان چهار شاهد از مسلمین طلب کنید»، یعنی چهار مسلمانی که شاهد و ناظر بوده اند، زیرا شاهد باید حضور عینی داشته باشد. در این آیه نیز: عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ (انعام - ۷۳): «خالق یکتا عالمِ پنهان و پیدا است»، یعنی عالم به دنیای غیب و ناپیدا و عالم به دنیای حاضر و عینی.

معنای دوم این اصطلاحات (که بلندی و برجستگی است) در قرآن مُنیر زیاد وارد شده است، لکن ما به چند مثال اکتفاء می کنیم: وَ كَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً (بقره - ۱۴۳): «ما شما را امتی عادل و نمونه قرار دادیم، تا برای مردم از برجستگی و موقعیت بلندی برخوردار باشید (خصلت و موقعیت پیشتازی داشته باشید)، و رسول هم برای شمـا دارای برجستگی و موقعیتی ممتاز (پیشتاز و نمونه) باشد». همچنین شهید و شُهداء در آیۀ: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ (نساء - ۱۳۵) دارای همین معنا هستند، یعنی: «ای کسانی که ایمان آورده اید، در برپایی و عمل به عدالت توحیدی، نمونه و برجسته باشید». علاوه بر این، در اصل تشهد نیز «اَدای شهادتین» به معنای اعتراف و تکلُم صریح و بلند به دو مقولۀ اساسی «لا اله الا الله محمد رسول الله» است، یعنی با «صدایی بلند و برجسته» باید به وحدانیت الله و نبوت محمد مصطفی اعتراف کرده و آنها را تصدیق و تأیید نمود. طبعا مَشهد (مَنظره - محل مشاهده - لایق مشاهده) نیز دارای همین معناست، و یعنی مکان یا چیزی که موقعیت برجسته و ممتازی را داراست.

و آخر اینکه: شهید (کشتۀ راه خالق) یعنی کسی که مرگی خاص و برجسته دارد و شریف و بلند مرتبه از این دنیا رفته است، و بجای اینکه بحالت طبیعی و بلا هدف جان داده باشد؛ در راه الله جان داده و مرگی نمونه و برجسته نصیب خود ساخته است. و بدیهی است که چنین مرگی حتما لازم نیست با «طناب و شمشیر و گلوله» روی دهد، بلکه اصل اینست که چنین مرگی در«میدان مبارزه و جهاد» واقع گردد. و قرآن مُنزل در این رابطه چنین روشنگری می کند: وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَالشُّهَدَاء عِندَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ (حدید - ۱۹): «و کسانی که به الله و رسولش ایمان آورده اند، آنها صادق و راستگو هستند، و شُهداء (مقتولان فی سبیل الله) نزد الله بوده و صاحب اجر و نور هستند». کمااینکه آیۀ ۱۰۰ از سورۀ نساء این حقیقت را واضحتر می دارد: وَ مَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ: «هر کسی بسوی الله و رسولش از خانۀ خود خارج و مهاجر شود و در این مسیر بمیرد، همانا که اجر او بر الله است».

بگذریم از اینکه شهادت و برجستگی مسلمین تنها در نحوۀ مرگشان خلاصه نمی شود؛ بلکه به تصریح قرآن مسلمان کسی است که در کل زندگی «شُهَداء علی النّاس» باشد، و خاصتا در میدان اجرای عدالت باید «شُهَداء لِله» گردد و موقعیت «برجسته و نمونه ای» را نصیب خود نماید، همانطور که محمد مصطفی شهید و نمونۀ مسلمین و امت اسلام است. و از همین روست که مسئلۀ شُهداء لِله (بنابر کلیدی بودنش) در نماد موحدین آزادیخواه نیز منعکس شده است. بنابر این، زمانی شهادت و مرگ خدایی جامۀ عمل می پوشد و فردی (به معنای حقیقی خود) شهید فی سبیل الله می گردد و به مرتبۀ شهادت می رسد که مرحلۀ «شُهَداء علی النّاس» و زندگی نمونه طی شده باشد؛ بدین معنا که یک انسان مسلمان و توحیدی قبل از هر چیز باید دنبال رضایت الله و حامل دین اسلام و نمونۀ یک انسان اسلامی در زندگی باشد. و بعد از آنکه آمادۀ دینداری توحیدی با جان و مال می شود، اگر در این راه جانش را از دست بدهد (بدون اینکه بخواهد) یک مرگ نمونه نصیب خود ساخته است، و طبعا چنین کسی و با این شرایط توحیدی رتبۀ شهادت حاصل می کند و مستحق نام و لقب شهید می گردد.