آثار علمي امام خميني (س)
ماهنامه آموزشي، اطلاع رساني معارف
شماره 63،
بهمن 1387
فهرست كامل آثار منتشر شده علمي حضرت امام خميني(س) به شرح ذيل است:
تأليفات عرفاني و فلسفي و اخلاقي
1. شرح دعاي سحر (عربي): كه در سال 1347 ق. (27 سالگي تأليف كردهاند.) اين
كتاب كه به زبان عربي است با ترجمه فارسي آن پس از پيروزي انقلاب چاپ شده
است.
2. مصباح الهداية الي الخلافة والولايه (عربي): اين كتاب در بيان حقيقت
محمديه و ولايت علويه است كه با ترجمه فارسي آن پس از انقلاب چاپ شده است.
تأليف اين كتاب در سال 1349 به پايان رسيده و مانند شرح دعاي سحر فقط براي
كساني كه با عرفان و اصطلاحات آن آشنايي دارند، قابل استفاده است.
3. لقاء الله (فارسي): رساله اي است به زبان فارسي در هفت صفحه كه در آن از
استادشان مرحوم آيت الله شاه آبادي ياد ميكنند. اين مقاله يا رساله در
پايان كتاب لقاءالله مرحوم حاج ميزا جواد ملكي چاپ شده است.
4. سر الصلاة، صلاة العارفين يا معراج السالكين (فارسي): اين كتاب براي
خواص از اهل عرفان و سلوك نوشته شده و تاريخ پايان تأليف آن سال 1358 ق.
است.
5. تعليقة علي شرح فصوص الحكم (عربي): فصوص الحكم تأليف محيي الدين عربي و
شرح آن از محمود قيصري است و امام خميني شرح فصوص را در هفتسالي كه از
محضر مرحوم آقاي شاه آبادي استفاده ميكردند، نزد ايشان خوانده و تاريخ
تأليف اين تعليقه هم همان سالهاست. در اين تعليقه به مصباحالهدايه خود
ارجاع ميدهند و از مرحوم آقاي شاهآبادي نيز ياد ميكنند. كتاب شرح فصوص
495 صفحه است كه تعليقه امام تا صفحه 396 آن است. اين تعليقه را حضرت امام
خميني در حواشي نسخه چاپي شرح فصوص نوشته بودند و ظاهرا به دست عمال شاه
مخلوع، جزو كتابهاي غارت شده ايشان بود، ولي خوشبختانه پس از انقلاب در
همدان پيدا و به بيت ايشان تحويل داده و چاپ شد.
6. تعليقة علي مصباح الانس (عربي): مفتاح غيب الجمع والوجود تأليف صدرالدين
محمدبن اسحاق قونوي و شرح آن، مصباح الانس تأليف محمدبن حمزة بن محمد
عثماني معروف به ابن فناري است. امام خميني مصباح الانس را تا صفحه 44 از
سال 1350 تا 1354ق. نزد مرحوم آقاي شاه آبادي خوانده است.
7. تعليقة علي شرح حديث رأس الجالوت (عربي): شرح حديث رأس الجالوت از قاضي
سعيد محمدبن محمد مفيد قمي (قرن يازدهم) است. مقصود از حديث راس الجالوت
همان احتجاج حضرت رضا (ع) با اصحاب اديان مختلفه است كه قسمتي از آن احتجاج
با راس الجالوت يهودي است.
8. شرح حديث راس الجالوت (عربي): امام خميني علاوه بر تعليقهاي كه ياد شد،
مستقلا شرحي بر اين حديث نوشتهاند كه تاريخ تأليف آن، 1348 ميباشد. مرحوم
سيدريحان الله يزدي در آيينه دانشوران مينويسد: از نوشتههاي ايشان است
تعليقاتي بر رساله قاضي سعيد قمي در شرح حديث راس الجالوت، با دو شرح ديگر
از خود ايشان و تاريخ انجام آن، 1348 ميباشد. بنابراين امام خميني دو شرح
بر اين حديث نوشتهاند.
9. تفسير سوره حمد (فارسي) : تفسيري است عرفاني بر سوره حمد كه در سالهاي
اول پيروزي انقلاب در پنج جلسه بيان فرمودند و مكرر چاپ شده است. امام در
كتاب سرالصلاة، سوره حمد و توحيد را به طور مختصر با اشاراتي عرفاني تفسير
كردهاند. و نيز در كتاب "آداب الصلاة" سوره حمد و توحيد و اناانزلناه را
به گونهاي مفصلتر تفسير كردهاند.
10. الحاشيه علي الاسفار (عربي)
11. آداب الصلاة (فارسي)؛ اين كتاب را پس از "سرالصلاة" نوشتهاند و در
آغاز آن فرمودهاند: «چون آن [سرالصلاه] را با حال عامه تناسبي نيست در نظر
گرفتم كه سطري از آداب قلبيه اين معراج روحاني را در سلك تحرير در آورم».
كتاب آداب الصلاة با تصرفاتي توسط آقاي فهري در دو جلد چاپ شد. لازم بود
اين كتاب به طور كامل و بدون هيچگونه تصرفي مستقلا چاپ و منتشر شود كه
اينكار انجام شده است.
12. مبارزه با نفس؛ جهاد اكبر (فارسي)؛ رسالهاي است اخلاقي، در موضوع
"جهاد با نفس" كه تقرير سخنرانيهاي حضرت امام در نجف اشرف براي طلاب و
فضلا است.
13. شرح حديث جنود عقل و جهل (فارسي)؛ امام اين حديث را به زبان فارسي شرح
كردهاند ولي تا عنوان 25 آن را بيشتر ننوشته اند. اين كتاب از بهترين
كتابهاي اخلاق و تربيت و سلوك است و به نام «اخلاق اسلامي» با دخل و
تصرفهايي، به نام شخص ديگري در سه جلد چاپ شد. اميد است نسخه اصلي اين
كتاب پر ارج پيدا شود تا بدون هيچ دخل و تصرف به صورت اصلي خود چاپ شود.
14. اربعين ـ شرح اربعين (فارسي)؛ شرح چهل حديث است كه سي و سه حديث آن
اخلاقي و هفتحديث ديگر اعتقادي است. تاريخ پايان تأليف 1358 ق. ميباشد.
15. ره عشق؛ نامه عرفاني حضرت امام مورخ 1404ق.
16. باده عشق؛ نامه عرفاني ديگري از حضرت امام است به يكي از نزديكان.
كتابهاي فقه استدلالي
17. كتاب الطهارة ؛ (4جلد) جلد اول، بحث نجاسات، تاريخ پايان تأليف، 10
ذيحجه 1373 ق. چاپ اول در 272 صفحه در قم و چاپ دوم در 358 صفحه در نجف سال
1389 ق. جلد دوم، بحث دماء ثلاثه. تاريخ پايان تأليف، 22 ربيعالاول 1376
ق. چاپ قم در 319 صفحه. جلد سوم، بحث تيمم. تاريخ پايان تأليف، 11 شعبان
1376. چاپ قم در 235 صفحه. جلد چهارم پيرامون احكام نجاسات ميباشد. تأليف
آن در تاريخ 28 ذيقعده 1377 ق. به پايان رسيده و چاپ آن نيز در نجف اشرف به
سال 1389 ق. انجام گرفته است.
18. المكاسب المحرمه؛ (2 جلد) جلد اول، تاريخ پايان تأليف پس از سال 1377
ق. و قبل از 1380 ق. ميباشد. چاپ قم در 322 صفحه در سال 1381. ترجمه اين
رساله در شماره هجده مجله كيهان انديشه مندرج است. جلد دوم، تاريخ پايان
تأليف، 8 جماديالاولي 1380 چاپ قم در 290 صفحه در سال 1381.
19. كتاب البيع؛ (5 جلد) جلد اول، تاريخ تأليف پس از 1380ق. در 457 صفحه در
نجف چاپ شده است. جلد دوم، در سال 1391 در نجف در 575 صفحه چاپ شده است و
بحث ولايت فقيه حضرت امام خميني كه منشا بسياري از تحولات گشت، در اين جلد
است. جلد سوم، تاريخ پايان تأليف، 11 جماديالاولي 1392 و در همان سالها
در 485 صفحه در نجف چاپ شده است. جلد چهارم، بحثخيارات. تاريخ پايان
تأليف، 25 جماديالاول 1394. در 452 صفحه در نجف در همان سال تأليف چاپ شده
است. جلد پنجم، شامل بقيه بحثخيارات و بحث نقد و نسيه و قبض. تاريخ پايان
تأليف، 15 جماديالاولي 1396. در 402 صفحه در سال 1397 در نجف چاپ شده است.
20. كتاب الخلل ؛ بحثخلل صلاة است كه ظاهرا پس از سال 1397 تا هنگام
مراجعتبه ايران بحث كرده و نوشتهاند. اين كتاب در 314 صفحه در قم چاپ شده
است.
21. رسالة في التقية؛ رسالهاي استشامل مباحث تقيه در 35 صفحه كه تاريخ
تأليف آن شعبان 1373 ق. ميباشد و به ضميمه رسالههاي اصولي حضرت امام در
سال 1385 ق. در قم چاپ شده است. جالب اينكه بحث معروف "تقيه براي حفظ دين
است نه محو دين" در اين رساله عنوان شده است.
22. رسالة في قاعدة من ملك؛ اين رساله در كتاب آثارالحجة (جلد دوم صفحه 45)
جز تأليفات حضرت امام ياد شده است.
23. رسالة في تعيين الفجر في الليالي المقمره؛ اين رساله در 32 صفحه رقعي
در سال 1367 شمسي از امام خميني منتشر شده است.
تأليفات در اصول فقه
24. رساله لا ضرر (عربي)؛ تاريخ پايان تأليف آن غره جماديالاولي 1368ق.
ميباشد كه در 68 صفحه به ضميمه چند رساله ديگر با نام "الرسائل" در قم در
سال 1385 چاپ شده است.
25. رسالة الاستصحاب (عربي)؛ پايان تأليف آن، رمضان 1370 ميباشد كه در 290
صفحه با همان رسائل در سال 1385 ق. در قم چاپ شده است.
26. رسالة في التعادل والتراجيح (عربي): تاريخ پايان تأليف آن، 1370 و در
92 صفحه در همان رسائل در سال 1385 در قم چاپ شده است.
27. رسالة الاجتهاد والتقليد (عربي): بايد تاريخ پايان تأليف 1370 ق. بوده
باشد. در 78 صفحه در همان رسائل در سال 1385ق. در قم چاپ شده است.
28. رسالة في الطلب والارادة (عربي): اين رساله را ميتوان از رسالههاي
فلسفي ـ عرفاني شمرد، ولي چون حضرت امام در درس اصول فقه بحثش را مطرح
كردند، ما جزو تأليفات اصول فقه ذكر كرديم. تاريخ پايان تأليف اين رساله
ماه رمضان 1371 ق. در همدان است.
29. تعليقة علي كفاية الاصول (عربي)
30. رساله در موضوع علم اصول (عربي)
31. تقريرات خارج اصول آيتالله العظمي بروجردي: آيت الله جعفر سبحاني از
شاگردان برجسته حضرت امام، ميگويد: امام خميني(س) تقريرات درس مرحوم
آيتالله العظمي بروجردي را نيز از آغاز مباحث اصول تا حجيت ظنّ نوشتهاند.
رسالههاي عمليه يا فقه غيراستدلالي
32. تعليقة علي العروة الوثقي (عربي)
33. تعليقة علي وسيلة النجاة (عربي): حاشيهاي استبر تمام وسيلة النجاة
سيدابوالحسن اصفهاني.
34. حاشيه توضيح المسائل (فارسي): حاشيهاي استبر توضيح المسائل آيتالله
العظمي بروجردي كه در سال 1381 پس از رحلت آيت الله بروجردي چاپ شده است.
35. رساله نجاة العباد (فارسي): اين رساله بايد سه جلد باشد. جلد دوم آن در
حدود سال 1380 به چاپ رسيده است. اين رساله ظاهرا تأليف خود حضرت امام است.
36. حاشيه رساله ارث (فارسي)
37. مناسك يا دستور حج (فارسي)
38. تحرير الوسيله (عربي) (2جلد) ؛ وسيلة النجاة تأليف مرحوم آيتالله
العظمي آقاسيدابوالحسن اصفهاني است. امام كه قبلاً بر "وسيلةالنجاة" حاشيه
داشتند، در سال 1384 كه در تركيه تبعيد بودند به اين فكر افتادند كه حاشيه
خود را در متن وسيله درج و در ضمن بابهايي را هم كه وسيلةالنجاة، ناقص
دارد، تتميم و مسائل مستحدثه را هم به آن بيفزايند. اين كار به صورت بسيار
جالبي در مدتي كه تبعيد بودند انجام گرفت و به نام " تحريرالوسيله" در همان
سالها، در نجف، در دو جلد چاپ و سپس مكرر تجديد چاپ شد.
39. زبدة الاحكام (عربي) : رساله مختصري است كه توسط برخي از شاگردان ايشان
تنظيم شده و مكرر در 273 صفحه به چاپ رسيده است.
40. توضيح المسائل (فارسي)
41. ملحقات توضيح المسائل (فارسي):به ضميمه برخي مسائل امر به معروف و نهي
از منكر و دفاع كه در توضيح المسائل نبود، به نام ملحقات توضيح المسائل و
نامهاي ديگر، هم مستقل و هم به ضميمه توضيحالمسائل مكرر چاپ شد.
42. استفتائات (فارسي) (3جلد) : قسمتي از استفتائات كه گويا مربوط به
سالهاي 1360-1362 شمسي است، در دو جلد تنظيم شد.
43. حكومت اسلامي يا "ولايت فقيه" (فارسي) : اين كتاب حاصل درسهاي حضرت
امام خميني راجع به ولايت فقيه است كه در كتاب البيع ايشان هم به گونهاي
مختصرتر آمده است. چاپ سوم اين كتاب در 208 صفحه در سال 1391 انجام شده
است. و اين همان كتابي است كه زمينه فكري تشكيل حكومت اسلامي را در ايران
آماده ساخت و دستگاه جبار شاهنشاهي نسبتبه آن خيلي حساسيت نشان ميداد.
44. كشف الاسرار (فارسي): علي اكبر حكمي زاده رسالهاي به نام "اسرار هزار
ساله" در حمله به مذهب تشيع نوشت و در 38 صفحه در سال 1322 شمسي منتشر
ساخت. در حقيقت رسالهاي بود در ترويج وهابيت و از طرفي همسو با كسروي و از
طرف ديگر با رضاخان. امام در همان تاريخ، در پاسخ آن رسالهاي نوشتند كه
بارها چاپ شد. چاپ اول در سال 1323 شمسي و چاپ سوم آن در سال 1327 شمسي در
334 صفحه توسط كتابفروشي علميه اسلاميه تهران انجام شده است. قابل ذكر است
كه حضرت امام براي تأليف "كشفالاسرار" مدتي درس خود را تعطيل كردند و به
نوشتن اين كتاب پرداختند و يك بار ديگر به همه اين درس را آموختند كه بايد
به دنبال عمل به تكليف بود نه اينكه به يك كار مخصوص دل بست.
45. رساله در رجال (عربي): حضرت امام در علم رجال تأليفي ندارند، اما در
جلد اول كتاب طهارت، بحثي درباره "محبتخبر اصحاب الاصول والكتب "در 24
صفحه دارند كه ميتوان آن را رسالهاي جداگانه در علم رجال دانست.
46. ديوان شعر (فارسي): مجموعه اشعار امام ميتوانست ديواني بزرگ را تشكيل
دهد كه متأسفانه قسمتهاي زيادي از آن، در جريان يورش به منزل و تبعيد
ايشان، مفقود شد.
47. رسالهاي مشتمل بر فوايدي در بعضي مسائل مشكله
اين كتاب در بعضي مصادر، ياد شده است و اطلاعي از كم و كيف آن در دست نيست.
تقريرات درسهاي امام
48. تهذيب الاصول (عربي) (2جلد): به قلم آيت الله جعفر سبحاني كه با چهار
رساله لاضرر - استصحاب - تعادل و تراجيح و اجتهاد و تقليد) كه به قلم خود
امام است، دوره كامل فقه ميباشد. پايان جلد اول 1373 ق. و تاريخ تقريري كه
حضرت امام بر آن نوشتهاند، 1375ق. ميباشد. اين كتاب در سه و دو جلد، مكرر
چاپ شده است.
49. رساله في قاعدة لا ضرر يا نيل الاوطار: به قلم آيت الله جعفر سبحاني.
تاريخ پايان تأليف 1375 ق. اين رساله ضميمه تهذيب الاصول چاپ شده است.
50. رساله في الاجتهاد والتقليد (عربي): به قلم آيت الله جعفر سبحاني.
تاريخ پايان تأليف 1370ق. است. اين رساله هم به ضميمه تهذيبالاصول چاپ شد.
51. لب الاثر يا رساله في الطلب والاراده والجبر والتفويض. (عربي)
به قلم آيت الله جعفر سبحاني. تاريخ پايان تأليف 1371ق.
52. صحيفه نور/ صحيفه امام (فارسي): اعلاميهها و گفتارها و حكمها و
سخنرانيها و مصاحبههاي حضرت امام از سال 1341 شمسي تا سال آخر عمر
شريفشان به صورتهاي گوناگون و سليقههاي مختلف جمعآوري و تنظيم و نشر شده
است. اين كتاب بيست و يك جلد است و شامل رهنمودهاي حضرت امام از سال 1341ش.
تا آخر عمرشان ميباشد. البته اين مجموعه به شكل منقحتر و كاملتري به نام
«صحيفه امام» نيز منتشر شده است.
53. وصيتنامه سياسي ـ الهي (فارسي)
پايان متن
|